Generatory samowzbudne, zarówno prądu stałego, jak i przemiennego, opierają się na procesie, w którym generowane jest niewielkie napięcie początkowe w celu uruchomienia procesu wytwarzania bez konieczności stosowania zewnętrznego źródła zasilania.
Samowzbudny generator prądu stałego zwykle uruchamia się z magnetyzmem szczątkowym na biegunach pola. Kiedy generator jest początkowo przyspieszany poprzez ręczne obracanie jego wału lub w inny sposób, resztkowe pole magnetyczne indukuje małe napięcie w uzwojeniach twornika. To napięcie początkowe jest podawane z powrotem do uzwojeń wzbudzenia poprzez regulator lub sterownik napięcia. Gdy napięcie narasta w uzwojeniach wzbudzenia, wzmacnia ono pole magnetyczne, powodując dalsze wytwarzanie napięcia w uzwojeniach twornika. Ta pętla dodatniego sprzężenia zwrotnego trwa do momentu osiągnięcia przez generator napięcia i częstotliwości roboczej.
Generatory samostartu odnoszą się do tych, które mogą automatycznie inicjować sekwencję rozruchu bez interwencji człowieka. Systemy te często integrują zaawansowane obwody sterujące lub czujniki wykrywające potrzebę wytwarzania energii, na przykład w przypadku awarii zasilania sieciowego w generatorach rezerwowych. Zwykle generator samostartu zawiera rozrusznik zasilany z pokładowego akumulatora lub innego źródła energii. Kiedy sygnał uruchamia generator, rozrusznik inicjuje obrót silnika, który z kolei napędza generator. Gdy generator osiągnie wystarczającą prędkość i napięcie wyjściowe, przełącza się z korzystania z rozrusznika na niezależne wytwarzanie energii.
Samowzbudne generatory prądu przemiennego działają podobnie do swoich odpowiedników prądu stałego, ale są bardziej złożone ze względu na zmienny charakter wytwarzanego przez nie prądu. W generatorze prądu przemiennego początkowe wzbudzenie może nastąpić poprzez magnetyzm szczątkowy lub poprzez oddzielny układ wzbudnicy. Wzbudnica to mniejszy generator lub uzwojenie wzbudnicy połączone z wałem głównego generatora. Początkowo magnetyzm szczątkowy lub niewielkie napięcie ze wzbudnicy wytwarza napięcie przemienne w uzwojeniach stojana głównego generatora. To napięcie prądu przemiennego jest następnie prostowane i podawane z powrotem do uzwojeń wzbudzenia poprzez regulator lub sterownik napięcia. W miarę wzmacniania się pola magnetycznego w uzwojeniach wzbudzenia indukuje ono dalsze napięcie w uzwojeniach stojana, tworząc samopodtrzymujący się proces wytwarzania napięcia.
Samowzbudzenie w generatorach osiąga się różnymi metodami, w zależności od typu i konstrukcji generatora. Zarówno w przypadku generatorów prądu stałego, jak i prądu przemiennego zazwyczaj wiąże się to z wykorzystaniem magnetyzmu szczątkowego lub źródła napięcia początkowego w celu uruchomienia wytwarzania energii elektrycznej. Proces ten wymaga starannego zaprojektowania uzwojeń wzbudzenia, uzwojeń twornika i obwodów sterujących, aby zapewnić stabilną i niezawodną pracę. W nowoczesnych generatorach elektroniczne regulatory napięcia lub systemy sterowania odgrywają kluczową rolę w monitorowaniu i dostosowywaniu poziomów wzbudzenia w celu utrzymania optymalnej wydajności i regulacji napięcia w zmiennych warunkach obciążenia.